İki bin yıldır Türk sembolü : BOZKURT

GUNDEM

İki bin yıldır Türk sembolü : BOZKURT

Derya Soysal, Türk tarihi ve Orta Asya Türk dünyası uzmanı

Kurt ya da bozkurt, iki bin yılı aşkın bir süredir Türklerin ulusal sembolüdür. Bu sembolün, Türklerin tarihsel hafızasında kutsal bir yeri vardır (Balcı ve Özkul, 2021). Bozkurt sembolü, Türk destanlarından günümüze kadar Türk kültürünün ve aynı zamanda Moğolların bir mirasıdır. Charlier (2013) şöyle yazmaktadır: "İlahi cennetin hayvanı, tengerijn nohoj, aynı zamanda büyük Cengiz Han'ın efsanevi atası olarak kabul edilen (Even ve Pop 1994) bozkurt, dayanıklılığı, zekası ve becerikliliği ile ödüllendirilmiştir."

Bozkurt, aslında Türk mitolojisinden miras kalan bir semboldür. Arkaik çağlardan beri kurdun yol göstericiliğine dair destanları paylaşan topluluklar "Orta Asya Türkleri" olmuştur. Bozdemir, M. (2018, Aralık) şöyle yazmaktadır: "Birkaç düzine kolu olan Türk dilli halkların inançlarında (Uygur, Kazak, Kırgız, Türkmen, Özbek, Azeri, Sibirya'daki Yakut ve elbette en iyi bilinenleri saymak gerekirse Türkiye Türkleri) kurt (Kurt) veya bozkurt (Bozkurt) varoluşsal bir işlevi yerine getirir, yani ata ve büyük tehlike zamanlarında insanlara rehberlik eder." Türk mitolojisini inceleyen Ögel (1998: 40), "Türk mitolojisinde en önemli sembolün" "kurt" olduğunu belirtir. Türk mitolojisinde Türklerin anası dişi kurt Asena'dır. Destanlardaki kurdun kutsallığını çağrıştırması açısından, Türklük üzerine etnolojik çalışmalarıyla tanınan ilk Türk sosyologu Ziya Gökalp'ten bahsetmek önemlidir. Gökalp'in eserinde yer alan kurt Hue-Hu (Hyung-nu) destanı, ilahi tasavvurda inşa edilen kurt motifine bir örnek teşkil eder.

Ataların tanrılaştırılmasının Türklere özgü olmadığı ve hakan, sultan, krallık ve dinin meşrulaştırıcı işlevinin kullanımı açısından önemli olduğu unutulmamalıdır (Ünal, 1994: 28). Buna ek olarak, Deliorman (2009: 41), kurdun aşkın rolüne değinerek Uygurlardan türeyen inançlardaki ata kurdun kurt kılığına girmiş bir Tanrı inancı olduğundan bahseder. Esin'e göre, "MÖ 756 civarına ait bir belgeye göre, "T'ie-lê" boylarından Uygur Kağanının "Böri" başlı bayrağına bir törenle tapılmıştır" (aktaran Esin, 1980, s. 422). Kurt "Bozkurt"un "ilahi bir ata", ilahi yardıma aracılık eden bir rehber, sıkıntılı zamanlarda bir yardımcı (Hızır) ve askeri öğütler veren bir öğretmen olması Hunlar dönemine (MÖ 220 - MS 220) rastlar.

Oğuz destanında ve Selçuklu dönemi kaynaklarında, Türklerin ufukta beliren ilahi bir kurdu takip ettikleri; kurt kaybolduğunda ilahi iradenin kendilerine kalmaları için burayı işaret ettiğine inandıkları söylenir (Ögel, 1988: 4). Bu anlamda kurda, görünür varlığının ötesinde ilahi bir rol verilmiştir. Bu, kurdun Tanrı'nın bir elçisi olarak yol gösterdiğine dair bir inanç olabileceği gibi, bilinmezliğin kaotik durumuyla başa çıkmak için sezgisel bir yorum da olabilir. İlahi tasavvurda inşa edilen kurt motifi mutlaklaştırıldığında, Tanrı'nın yardım ve lütuf iradesinin bilinçli bir varlıkta belirli bir kesinlik derecesiyle tasarlandığı anlamına gelir.

"Bozkurt" işareti, bin yıllar boyunca halkların birlikteliğini, onurunu ve vatan sevgisini temsil eden güçlü bir semboldür. Aynı zamanda Türk halklarını tek bir varlık halinde yeniden birleştirme arzusunu da ifade eder. Örneğin, Bozkurt işareti Türk hanları tarafından zafer sembolü olarak kullanılmıştır. Batıya doğru göç eden Hunlar, Kıpçaklar ve Peçenekler gibi Türk halkları da Türk kimliklerini ifade etmek ve soylarını belirtmek için kullanmışlardır. Çin'de bulunan ve 6. yüzyıldan kalma bazı eserlerde bozkurt işareti yapan Türk kağanı heykellerine rastlıyoruz.

Türk adını taşıyan ilk imparatorluk olan ve 552 yılında kurulan Göktürklerin bayrağında kurt sembolü vardı. Çin tarihine göre "tuğların ve bayrakların tepesinde" devletin sembolü olan kurt (Ögel, 2014: 144), Göktürklere yol gösteren gök kurt değil, "tuğlarının başlarında altın bir kurt başı" idi.

Göktürk devleti bayrağı

Kurdun önemi 'daha gerçekçi bir yöne' kaymış ve eski ilahi rolünü kaybetmiştir. Ancak kurt sembolik önemini hiçbir zaman kaybetmemiştir (Dikici, 2005: 358). Göktürklerin düşmana yenildikten sonra sığındıkları Ergenekon'dan kaçışlarını anlatan Ergenekon destanı, daha sonra bir anma töreni olarak örs üzerinde demir ve çekiçle yeniden icra edilen bir yaşam günü ritüeline konu olmuştur. Göktürk hakanı Börteçine, Ergenekon'dan ayrılırken "atalarının ulusal simgesi olan kurt başlı gökbayrağı ulusal simge" olarak kabul etmiş; kurtarıcı rolündeki kurt-tanrının yerini kurtarıcı-kral almıştır. Bir sembol olarak bozkurt artık biyolojik bir varlık olan 'börü' (kurt) değil, güçlü bir hükümdarın unvanıdır (Ünal, 1994: 49). Bozdemir (2018, Aralık) şöyle yazmaktadır: "Kurt, eski çağlardan beri Türk kültüründe tekrarlanan bir sembol olmuştur. Türkler arasında kurdun belgelenmiş ilk imgesi MS ikinci yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bu, 1956 yılında Moğolistan'ın Arkhangai eyaletinde keşfedilen Bugut mezar stelinde (584 tarihli Bugut yazıtı, Türklere ait bilinen en eski metindir) tasvir edilen, bir çocuğu emziren dişi bir kurttur."

Bozkurt, Türkiye'nin bağımsızlığı sırasında ve Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923'te Türkiye Cumhuriyeti'ni kurduğu dönemde özellikle önemliydi ve ulus için son derece önemli olan bu sembole özel bir önem atfediyordu. Kemal Atatürk, Türk ulusunu inşa ederken bozkurttan kesinlikle yararlanmıştır. Türk kimliğinin pekiştirilmesi sürecinde bozkurt sembolü, aşağıdaki resimde de görüldüğü gibi, yeni Cumhuriyet'e laik Türk yaklaşımının önemli bir sembolü haline gelmiştir.

Mustafa Kemal Atatürk, Türk varlığının giderek küçülen dünyasına rehberlik eden kurtarıcı ve atadır, Türk destanlarında vücut bulan Bozkurt'tur (Ayvazoğlu, 2002: 542-543). Atatürk'ün Türk ideolojisinin yansıtılmasında yaptığı devrimler, yeni bir Türklük bilincinin inşası anlamına geliyordu. Ortaya atılan yeni kavramların seküler ve aşkın boyutları, örneğin bozkurt kültürünün yeniden üretilmesi, İslam öncesi Asya döneminden kalma "pagan sembollerin" popülerleştirilmesi (Özdoğan, 2015: 86), aşağıdaki görselde gösterildiği gibidir:

T.C., 1933

“Özetle, edebiyat, Kurt’un Türkiye’nin ulusal sembolü olduğunu ve büyük Türk halklarının orijinal amblemi olduğunu ve banknotlarda, ulusal sembollerde ve el jestlerinde göründüğünü hiçbir şekilde çürütemez. SSCB’nin çöküşünden sonra, Kurt işareti, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Kırgızistan gibi yeni bağımsız Türk cumhuriyetlerinin ortaya çıkmasıyla dünya Türkleri arasında daha da önem kazandı. Örneğin, Kaya (2012), Bozkurt ve Bayterek anıtlarının Kazak mitolojisine dayandığı Kazakistan için alıntı yapabilir.

Almaty, Kazakhstan

Örneğin Kazakistan'’da Almatı’da şehrinde Bozkurt Anıtı bulunmaktadır. Kafkasya'da yaşayan Türk halkı Karapapaklar da benzer şekilde bayrağı bayrakta kullanmışlardır.

Moldova'nın özerk bölgesi Gagavuzya'da Türk ve Hristiyan bir halk olan Gagauzlar yaşamaktadır ve burada kurt simgesi gururla sergilenmektedir. Ayrıca, Gagavuzya Cumhuriyeti'nin resmi bayrağında kurt simgesi bulunmaktadır ve Gagavuzlar bu işareti ulusal simge olarak kullanmaktadır.

Son resimde Gagavuzya bölgesinin valisi Irina Vlah'ın kurt küpeleri taktığı görülmektedir.

Gagavuzlar

Son olarak, bozkurt sembolü herhangi bir partiye ait değildir. Türkiye'de azınlıklara yakın olduğu bilinen merkez sol muhalefet partisi CHP'nin eski başkanı Kemal Kılıçdaroğlu bile bu sembolü kullanmıştır.

Sonuç olarak, akademik dergilerin yardımıyla ulaşılan özetlerden sonra Bozkurt'un iki bin yılı aşkın bir süredir Türkçe konuşulan ülkelerin simgesi olduğunu söylemek mümkündür. Bu işareti kullandığı için birini aşırıcı olmakla suçlamak, bütün bir halkın aşırıcı olduğu anlamına gelir. Bu, Gagavuzların da bayraklarında bu sembolü kullandıkları gerçeğini göz ardı eder. Merih Demiral'in öyküsündeki sorun, bir yandan ulusal bir simge kullandığı için yaptırıma maruz kalması, diğer yandan da haksız yere aşırıcılıkla suçlanmasıdır. Bu durum, hem ekonomik hem de değerler açısından güçlü bir bağa sahip iki bölge olan, Avrupa ve Türkiye arasındaki gerilimi artıracaktır. Elbette her iki taraf da dünyada genel barışı ve laikliği savunmaktadır. Atatürk'ün dediği gibi, "Yurtta barış, dünyada barış."

KAYNAK

Balcı, E., & Özkul, O. (2021). TÜRKLERDE BOZKURT SEMBOLÜNE YÜKLENEN ANLAMIN KUTSALLIK BAĞLAMINDA DÖNÜŞÜMÜ. Yorum Yönetim Yöntem Uluslararası Yönetim Ekonomi ve Felsefe Dergisi, 9(1), 37-48.t.

Bozdemir, M. (2018, December). Le mythe du loup dans le monde turc. In Mythes d'origines dans les civilisations de l'Asie (Vol. 1).

ÇETİN, Y., & KIZILKAYA, Ö. TÜRK TARİHİNDE VE KÜLTÜRÜNDE BOZKURT BELİRTKESİ (SEMBOLÜ).

Charlier, B. (2013). Le loup mongol: Pratiques et représentations. Nomadismes d’Asie centrale et septentrionale, 221-23.

Deliorman, A. (2009). Türk Kültüründe Bozkurt. 1. Basım. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.

Kaya, A. (2012). SSCB sonrasi coğrafyada ulus inşa süreci: Kazakistan örneği. Alternatif Politika, 4(3), 354-378.

Ögel, B. (1988). Türkler’de Semavi Kurtlar. Türk Dünyası Tarih Dergisi. C.3, Sayı:13, 2-7.

Ögel, B. (1998). Türk Mitolojisi Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar. Cilt 1. 3. Basım. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). Cilt II. 5. Basım. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları

Özdoğan, G. G. (2015). “Turan”dan “Bozkurt”a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946). 4. Basım. İstanbul: İletişim Yayınları

Ünal, T. (1994). Türklüğün Sembolü Bozkurt. İstanbul: Hamle Basın Yayın

İki bin yıldır Türk sembolü : BOZKURT

Derya Soysal, Türk tarihi ve Orta Asya Türk dünyası uzmanı

. Kurt ya da bozkurt, iki bin yılı aşkın bir süredir Türklerin ulusal sembolüdür. Bu sembolün, Türklerin tarihsel hafızasında kutsal bir yeri vardır (Balcı ve Özkul, 2021). Bozkurt sembolü, Türk destanlarından günümüze kadar Türk kültürünün ve aynı zamanda Moğolların bir mirasıdır. Charlier (2013) şöyle yazmaktadır: "İlahi cennetin hayvanı, tengerijn nohoj, aynı zamanda büyük Cengiz Han'ın efsanevi atası olarak kabul edilen (Even ve Pop 1994) bozkurt, dayanıklılığı, zekası ve becerikliliği ile ödüllendirilmiştir."