Timurlu Rönesansı, Orta Asya'da sanat ve bilimin canlanma dönemi

GUNDEM

Bruxelles Korner

Derya Soyal

 

Timurlu Rönesansı, Orta Asya'da sanat ve bilimin canlanma dönemi

 

    

Derya Soysal, Tarih/Coğrafya uzmanı, Çevre bilimcisi ve Doktora öğrencisi

 

 

Rönesans hayal satar. Ancak çok az insan başka bir Rönesans'tan, yani Timurlu Rönesansı'ndan haberdardır. Oysa bu Rönesans insanlık tarihine damgasını vurmuştur.

 

Timurlu Rönesansı, 15. yüzyılda Timurlular tarafından kurulan parlak bir sanatsal, kültürel ve bilimsel dönemdir. Bu nedenle Batı Rönesansı ile çağdaştır.

Timurlular, 14. yüzyılda Timur İmparatorluğu'nun (bugünkü Özbekistan) imparatoru olan Timur'un (Tamerlane) torunlarıdır.

Timur'un miras bıraktığı imparatorluk, Semerkant'ın mücevher olduğu yüzyıllık bir kültür ve sanat rönesansını doğurdu.               

Timurlu Rönesansı'nı başlatan Emir Timur'un oğlu Şah Rukh (Shahrokh Mirza) ve eşi Goharshad begim'dir. Semerkant'ta, 15. yüzyılın tamamına yayılan parlak bir sanatsal, kültürel ve bilimsel politika geliştirdi.

Orta Asya'daki Timurlu hanedanlığı sanat ve bilimde bir canlanmaya yol açtı. Bazıları bunun İtalyan Rönesansı ile aynı ihtişama sahip olduğunu söylemiştir. "Askeri faaliyetleri sanatsal himayeyle birleştirerek büyük bir etki yarattı ve on beşinci yüzyıl Timurlu rönesansı olarak anılmaya başlandı, İtalyan Quattrocentro'sunun ihtişamına denk bir dönemdi." Ruggiero, G. (2007).

Şahruh Mirza ve eşi, İmparatorluğa ve saraylarına, aralarında şair Cami'nin de bulunduğu, bugün dünyanın en ünlüleri arasında sayılan sanatçıları, mimarları, filozofları ve şairleri çekmiştir. Semerkant valisi olan en büyük oğulları Uluğ Bey seçkin bir astronomdu.                            

Semerkant'ın, Herat'ın (İtalyan Rönesansının Floransa'sına eşdeğer) yeniden inşası, Uluğ Bey (Emir Timur'un torunu) tarafından yaptırılan okullar, şiir ve edebiyatın gelişimi Timurlu Rönesansını özetleyebilir.

 Büyük ölçekli bina projeleri oluşturuldu ve uygulandı ve türbeler, medreseler inşa edildi. Matematik ve astronomi çalışmaları yeniden canlandırıldı ve 16. yüzyılın başlarında ateşli silahlarda ustalaşılmaya başlandı.  

Semerkant şehri, Çin'i Batı'ya bağlayan İpek Yolu üzerinde önemli bir durak haline geldi (DICKENS M. 1999).                                   

Timur sadece büyük bir fatih değil, aynı zamanda büyük bir mimar sanatına düşkündü. Timur'un anıtları hakkında en çarpıcı olan şey ihtişamıdır. Timur başkentinde dini anıtlar ve bahçeler inşa ettirmiş, özenle desenlenmiş taş duvarlar ve zeminler ile altın, ipek ve halılarla süslenmiş saraylar yaptırmıştır.    

Herat şehri bu dönemde Müslüman dünyasında entelektüel ve sanatsal yaşamın önemli bir merkezi haline geldi.            

Semerkant bir bilimsel araştırma merkeziydi ve dönemdeki yeniden yapılanma nedeniyle Timurlu Rönesansı'nın merkezi haline geldi.

Timurlu döneminin başlıca eserleri Yazlık Saray, Bibi-Khanym Camii ve Registan'ın inşasıdır.    Dünyanın harikalarından biri olan Tac Mahal'in, Emir Timur'un soyundan gelen Babür İmparatoru Şah Cihan tarafından yaptırıldığından bahsetmiyorum bile.  

 

   Registan, Semerkant şehrinin antik kalbidir ve 1888 yılında Hindistan Genel Valisi Lord Curzon tarafından "dünyanın en asil meydanı" olarak tanımlanmıştır. "Doğu'da, muazzam sadeliği ve ihtişamıyla ona yaklaşabilen hiçbir şey bilmiyorum" diye yazmıştır. "Gerçekten de hiçbir Avrupa manzarası onunla yeterince karşılaştırılamaz, çünkü bir Batı kentinde dört tarafının üçüne en iyi dereceden Gotik katedrallerin hakim olduğu herhangi bir açık alan gösteremeyiz." (Blunt, W. 1973).

 

Emir Timur'un torunu, astronom ve matematikçi, askeri veya dini liderden çok bilgin olan Uluğ Bey, Semerkant mimarisine ana katkısı olarak bir eğitim kurumu bırakmıştır. Uluğ Bey, Semerkant'ı görkemli anıtlar ve parklarla süslemiştir.            

Uluğ Bey'in medresesi o dönemde bilimsel bir kurumdu. Hatta 1424-1429 yılları arasında Uluğ Bey, o zamana kadar benzeri olmayan astronomi aletleriyle donatılmış Semerkant Astronomi Gözlemevi'ni inşa ettirmiştir (Golombek, Lisa ve Donald Wilber, 1988).

Medresenin dekorasyonu, Semerkant'ın her yerinde olduğu gibi, açık ve koyu mavi çinilerle mavi rengi vurgular. Gerçekten de mavi Semerkant'ta her yerde bulunur. Mozaik çini, astronomiye övgü niteliğinde yıldız şeklinde bir tasarımla giriş eyvanının üzerinde görünür. DICKENS M. (1999).

Uluğ Bey etrafına 60 ya da 70 bilim adamından oluşan bir ekip toplar.  Timurlu Rönesansı'nın büyük bir sembolü olan hükümdar Uluğ Bey bilime katkıda bulunmuştur ve matematik tarihindeki yerini trigonometrik tablolarının kalitesine borçludur. Bu nedenle, Uluslararası Astronomi Birliği 1961 yılında ona saygı göstermek için bir Ay kraterine ve bir asteroide (2439) Uluğbek adını vermiştir (Minor Planet Center, Uluslararası Astronomi Birliği).    

 

          Timurlu sanatında minyatür resimlerin büyük bir yeri vardır. Timurlu döneminin birçok sanatçısı karmaşık duvar resimleri yaptığından, resim kâğıtlarla sınırlı değildi.  

Timurlu sanatı Anadolu'ya bile yansımıştır. Marthe Bernus-Taylor (1997) "Timurlu sanatının bir yansıması olan Bursa'daki "Yeşil Külliye "nin dekorasyonu" başlıklı bir yazı kaleme almıştır.                 

 

   Timurlu kültür hareketinin özgünlüğü, Çağataycanın gelişimine o kadar katkıda bulunmuş olmasıdır ki, bu dil bazı Osmanlı sultanları tarafından bile öğrenilmiştir (Ortaylı, I.). Bu durum, Emir Timur'un soyundan gelen ve Büyük Moğolların ilki olan Babür'ün, Baburnama adlı hayatını tamamen Çağatay Türkçesiyle yazmasına olanak sağlamıştır (Maria, E. Subtelny 1994).                

 

     Timurlular döneminde kadınlar siyasi ve ekonomik hayatta önemli bir rol oynamıştır. (Mukminova, R.) Mukminova, kadınların Emir Timur'un ve Timurluların sarayında oldukça önemli bir yere sahip olduğunu yazmıştır. Yüksek rütbelilerin, elçilerin... katıldığı şenliklerde yer almışlar, türbelerin, medreselerin inşasına katılmışlar, kadınlar yönetici olmuşlar vs. (T. Fajziev, 1994).

 

                Sonuç olarak, Batı Rönesansı gibi, Timurlu Rönesansı da bilim, sanat, mimari vb. aracılığıyla gelişmiştir. Hiç şüphe yok ki Timur İmparatorluğu döneminde Orta Asya'da polimati (hezârfen) yaygındı. Sonuçta bu dönem tarihe damgasını vurmuştur ve Semerkant'taki bu Timurlu anıtlarını gören ya da görecek olan herkes, yıllar geçmesine rağmen Timurluların sahip oldukları ihtişama kolayca tanıklık edebilir ve birçok tarih hayranının övgülerle dolu olduğu eski günlerin ihtişamını hayal edebilir.